UNGGAH-UNGGUH BASA

Basa mujudake salah sijine unsur budaya universal, tegese saben negara utawa bangsa mesthi nduweni basa minangka sarana kanggo komunikasi. Tujuan komunikasi kanggo medharake sawijine idhe, gagasan, rasa-pangrasa, panemu, pamawas, maksud utawa kekarepan marang wong sing diajak guneman. Tumindak basa kang diucapake iku kudu ana sing guneman lan sing diajak guneman utawa kang ngrungu, nanging tarkadhang ana wong kang omong dhewe wae utawa ngunandika. Katilik saka wujude, basa iku arupa basa tulis, lesan, isyarat, lan basa wiraga (bahasa tubuh).Sajrone nggunakake basa kudu trep ora kena tumpang suh. Hymes (sajrone Rahardi,2001:29) kang nyebutake components of speech, kang nyakup 7 variabel utawa faktor kang nemtokake wacana kanthi akronim SPEAKING, yaiku: S (situation, panggonan lan swasana tuturan), P (partisipants, para panutur), E (ends, maksud utawa tujuan lan asil tuturan), A (act sequence, wujud lan isi pesen), K (key, ekspresi utawa nada sajrone medharake tuturan, seneng, susah, lsp), I (instrumentalities, jalur

utawa chanels), N (norms, norma/etika tuturan), G (genres, nyakup jinise wacana,kaya ta gancaran, tembang, guritan, dhialog, mite, crita, donga, kotbah, lsp).

Bebrayan Jawa ngugemi  tataning kasopanan  sajroning pangetrapane basa  ing pasrawungan. Pangetrapan basa Jawa sajrone tuturan lumrah diarani unggah- ungguh. Miturut Sudaryanto (2001:1062) unggah-ungguh yaiku  tata  pranataning basa miturut lungguhing tata krama. Tata krama yaiku unggah-ungguhing gunem lan tindak-tanduke (Sudaryanto, 2001:1000). Pamedhare rasa-pangrasa utawa ciptaning ati bisane gamblang utawa cetha kejaba diucapake uga kudu dikantheni solah-bawa, tindak-tanduk, ulat, lan sapepadhane kang salaras karo ciptane ati.

Unggah-ungguh basa miturut buku Karti Basa (1946:80-81) nyakup 13 tataran, yaiku (1)   ngoko lugu,   (2) ngoko andhap antya basa, (3) ngoko andhap/ basa   antya,

(4) wredha krama, (5) mudha krama, (6) kramantara, (7) madya ngoko, (8) madya krama, (9) madyantara, (10) krama inggil, (11) basa kedhaton utawa bagongan, (12) krama desa, lan (13) basa kasar. Pamawas kang saemper kawedharake dening Sudaryanto (ed, 2001:4) kang ngandharake manawa bebrayan tradhisional Jawa nduweni 13 tingkat tutur (speech level) kang tumata, nanging ora kabeh tingkat tutur ing jaman saiki ditindakake kanthi bener lan pener. Golongan mudha wis akeh kang ora nggatekake unggah-ungguh sajrone nggunakake basa. Kanggo ngawekani owah- owahan jaman lan nggampangake anggone sinau unggah-ungguh basa, mula Sudaryanto (2001:5) merang unggah-ungguh mung dadi 2 tataran, yaiku basa ngoko lan basa krama. Sabanjure basa ngoko kaperang dadi ngoko lugu lan ngoko  alus,  dene basa krama kaperang dadi  krama lugu lan  krama alus.